Η ναυμαχία της Σαλαμίνας υπήρξε μιας κοσμοϊστορικής σημασίας σύγκρουση. Αν και γνωρίζουμε με ακρίβεια το έτος διεξαγωγής της ναυμαχίας,
δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια την ακριβή ημερομηνία διεξαγωγής της, η οποία τοποθετείται στο τελευταίο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ. με πιθανότερες ημερομηνίες διεξαγωγής την 22η, 28η ή 29η Σεπτεμβρίου.ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ: Μια συναρπαστική εκλαϊκευμένη αφήγηση
Του ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΡΥΚΑ
Ο Ξέρξης, μετά τις Θερμοπύλες, συγκέντρωσε το στρατό του και κινήθηκε νότια. Ένα άλλο τμήμα του στρατού του κινήθηκε προς τη Φωκίδα, με σκοπό να λεηλατήσει τη χώρα των Φωκέων. Στο μεταξύ το περσικό τμήμα που εισέβαλε στη Φωκίδα άρχισε να σκορπά τον τρόμο και το θάνατο. Οι κάτοικοι πόλεων και χωριών εγκατέλειπαν βιαστικά τα σπίτια τους και κατέφευγαν στα βουνά. Οι Φωκείς, ανίκανοι να αντιπαραταχτούν στις περσικές μάζες, εξαπέλυσαν έναν άγριο ανταρτοπόλεμο κατά των εισβολέων. Παρόλα αυτά 13 πόλεις καταστράφηκαν ολοσχερώς.
Οι Πέρσες έκοβαν μέχρι και τα οπωροφόρα δέντρα, σκότωναν τα οικόσιτα ζώα και όποιον άτυχο γέρο ή ασθενή δεν πρόλαβε να απομακρυνθεί. Ωστόσο, όταν έφτασαν στους Δελφούς υπέστησαν τρομακτική καταστροφή. Ο Ηρόδοτος αποδίδει την καταστροφή των Περσών σε θεϊκή παρέμβαση. Ωστόσο, είναι πιο πιθανό να τους διέλυσαν οι Φωκείς, προκαλώντας κατολισθήσεις και θάβοντας τους στρατοπεδευμένους Πέρσες, με τα βράχια του Παρνασσού. Εκμεταλλευόμενοι στο έπακρο το ορεινό έδαφος της πατρίδας τους, οι Φωκείς, ενεργώντας με μικρά, ελαφρά αποσπάσματα ακοντιστών και σφενδονητών, προκάλεσαν τρομακτικές απώλειες στους εισβολείς, υποχρεώνοντάς τους να υποχωρήσουν.
Ωστόσο, στόχος του Ξέρξη δεν ήταν η κατάκτηση της ορεινής Φωκίδας, αλλά της Αθήνας, σε πρώτη φάση και της Πελοποννήσου κατόπιν. Η Αθήνα ήταν η δεύτερη σε ισχύ ελληνική πόλη και δικαίως ο Πέρσης βασιλιάς πίστευε ότι η υποταγή της θα εξασθενούσε κατά πολύ την κοινή ελληνική προσπάθεια. Φτάνοντας στη Βοιωτία, οι Πέρσες κατέστρεψαν τις Θεσπιές και τις Πλαταιές, οι κάτοικοι των οποίων απομακρύνθηκαν, ενώ οι ικανοί να φέρουν όπλα άνδρες ενώθηκαν με τις λοιπές ελληνικές δυνάμεις στον Ισθμό.
Με προτροπή του Θεμιστοκλή εκκενώθηκε και η Αθήνα. Οι άμαχοι στάλθηκαν στην Τροιζήνα, στην Αίγινα και στη Σαλαμίνα, ενώ οι στρατιώτες και τα πλοία συγκεντρώθηκαν επίσης στον Ισθμό. Ελάχιστοι Αθηναίοι, κυρίως ηλικιωμένοι, παρέμειναν στην πόλη και οχυρώθηκαν στην Ακρόπολη, πίσω από ένα ξύλινο τείχος, εφαρμόζοντας κατά κυριολεξία το χρησμό που έλαβαν οι Αθηναίοι από το μαντείο των Δελφών, ότι δηλαδή τα ξύλινα τείχη θα έσωζαν την πόλη τους.
Οι Πέρσες επιχείρησαν να πάρουν με το μέρος τους, τους Αθηναίους, αλλά οι τελευταίοι απέρριψαν τους όρους τους, δηλώνοντας πως μόνο όταν αλλάξει πορεία ο ήλιος στον ουρανό, θα συνθηκολογήσουν οι Αθηναίοι με τους Πέρσες. Έτσι, η στρατιά του Ξέρξη εισέβαλε στην Αττική και τη λεηλάτησε άγρια. Ύστερα εισέβαλε και στην πόλη των Αθηνών και με ευκολία εξουδετέρωσε τους λιγοστούς υπερασπιστές της Ακρόπολης. Κατόπιν ισοπέδωσε την πόλη και έστειλε αγγελιαφόρο στα Σούσα για να αναγγείλει το «χαρμόσυνο» γεγονός.
Η πτώση της Αθήνας προκάλεσε πάντως κρίση και στο ελληνικό στρατόπεδο. Οι Πελοποννήσιοι άρχισαν να οχυρώνουν τον Ισθμό, προετοιμαζόμενοι να αντιμετωπίσουν εκεί τους εχθρούς. Ο ελληνικός στόλος, αποτελούμενος από 378 τριήρεις, εκ των οποίων οι 180 αθηναϊκές, είχε συγκεντρωθεί στη Σαλαμίνα. Ο περσικός στόλος συγκεντρώθηκε επίσης στα ανατολικά παράλια της Αττικής. Οι δύο αντίπαλοι παρέμειναν στις θέσεις τους για τρεις εβδομάδες. Ο Ξέρξης περίμενε οι Έλληνες να διασπαστούν και οι μεν Πελοποννήσιοι να αποχωρήσουν πίσω από τον Ισθμό, αφήνοντας τους Αθηναίους στην τύχη τους.
Στο ελληνικό στρατόπεδο επικρατούσε ένταση. Ο Θεμιστοκλής επέμενε να ναυμαχήσει ο ελληνικός στόλος στο στενό της Σαλαμίνας, εκεί όπου η περσική αριθμητική υπεροχή μπορούσε να εξουδετερωθεί. Οι Σπαρτιάτες και οι Κορίνθιοι όμως αντιδρούσαν, κατηγορώντας τον ότι ενδιαφερόταν απλώς για τα συμφέροντα της πόλης του. Στο θυελλώδες πολεμικό συμβούλιο που ακολούθησε υπήρξε μεγάλος εκνευρισμός και ο αρχηγός του συμμαχικού ελληνικού στόλου, ο Ευρυβιάδης, σήκωσε το μπαστούνι του να χτυπήσει το Θεμιστοκλή. Εκείνος τότε του είπε το περίφημο «πάταξον μεν, άκουσον δε», σύμφωνα με τον Πλούταρχο.
Τελικά, ο Θεμιστοκλής έπεισε τους άλλους ναυάρχους για την αναγκαιότητα της διεξαγωγής της ναυμαχίας στο στενό της Σαλαμίνας. Εξάλλου, για να προλάβει κάθε νέα αντίδραση, ο Θεμιστοκλής, έστειλε κρυφά στον Ξέρξη τον υπηρέτη του Σίκινο, ο οποίος ενημέρωσε «εμπιστευτικά» τον Ξέρξη ότι δήθεν οι Έλληνες σκόπευαν να αποχωρήσουν από την περιοχή και θα ήταν σκόπιμο να τους επιτεθεί και να τους συντρίψει.
Οι Πέρσες έπεσαν στην παγίδα και άρχισαν να συγκεντρώνονται στα ανατολικά της Σαλαμίνας. Παράλληλα έστειλαν μια ακόμα μοίρα 200 πλοίων προς το στενό της Φανερωμένης – απέναντι από τη σημερινή Νέα Πέραμο (Μεγάλο Πεύκο)-, με σκοπό να αποκλείσουν από παντού τους Έλληνες και να τους καταστρέψουν. Τη νύκτα της 27ης προς 28η, ή κατά άλλους της 28ης προς 29ης Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ. , η περσική αρμάδα γλίστρησε αργά στα νερά του Σαρωνικού.
Οι Πέρσες αποβίβασαν άγημα στην Ψυτάλλεια και έλαβαν θέσεις μάχης με τα νώτα τους στην αττική ακτή, από τα σημερινά Παλούκια, μέχρι τον Κερατόπυργο του Κερατσινίου. Ο ελληνικός στόλος είχε επίσης λάβει θέσεις από τα Παλούκια της Σαλαμίνας μέχρι το ακρωτήριο των Αμπελακίων, με τα νώτα του στην ακτή της Σαλαμίνας. Μια μικρή κορινθιακή μοίρα αποσπάστηκε από τον υπόλοιπο στόλο με σκοπό να επιτηρεί την περσική μοίρα των 200 πλοίων που στάλθηκε να περικυκλώσει τους Έλληνες.
Ο ελληνικός στόλος βρισκόταν πλέον κυκλωμένος στα νερά της Σαλαμίνας. Κάθε οδός διαφυγής είχε αποκοπεί και το μόνο που απέμενε ήταν η σύγκρουση με τους εχθρούς. Οι Πέρσες ανέπτυξαν το στόλο τους με μέτωπο 300 πλοία, σε βάθος 3 –4 σειρών. Δεξιά τάχθηκαν τα φοινικικά πλοία – οι Φοίνικες ήταν οι καλύτεροι ναυτικοί του Ξέρξη-. Στα αριστερά τάχθηκαν τα ιωνικά πλοία και στο κέντρο τα υπόλοιπα. Τα 200 πλοία που στάλθηκαν στο στενό της Φανερωμένης ήταν αιγυπτιακά. Ο ίδιος ο Ξέρξης θα παρακολουθούσε την ναυμαχία από έναν χρυσό θρόνο που έστησαν γι’ αυτόν στην πλαγιά του όρους Αιγάλεω, στο σημερινό Πέραμα.
Οι Έλληνες επίσης ανέπτυξαν τον στόλο τους. Απέναντι στους καλύτερους ναυτικούς του Ξέρξη τάχθηκαν οι καλύτεροι ναυτικοί της Ελλάδας, οι Αθηναίοι. Στα δεξιά τάχθηκαν οι Πελοποννήσιοι και οι Αιγινήτες και στο κέντρο τα πλοία των άλλων Ελλήνων. Αρχιναύαρχος ήταν ο Σπαρτιάτης Ευρυβιάδης. Τη διοίκηση των αθηναϊκών πλοίων είχε ο Θεμιστοκλής.
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι, βάσει του αριθμού των πλοίων που διέθεταν, οι Αθηναίοι είναι απίθανο να παρατάχτηκαν μόνο στο αριστερό, εφόσον διέθεταν τα μισά από τα συνολικά 378 ελληνικά πλοία. Πιθανότατα η ελληνική παράταξη να αποτελούνταν από δύο μόνο «κέρατα», το αριστερό υπό τον Θεμιστοκλή και το δεξιό υπό τον Ευρυβιάδη. Άλλη πιθανότητα είναι οι Έλληνες να κράτησαν με μικρές δυνάμεις το κέντρο, συγκεντρώνοντας τον επίλεκτο αθηναϊκό στόλο στο αριστερό, εφόσον γνώριζαν ότι οι Φοίνικες ήταν η ελίτ του περσικού ναυτικού και αν αυτοί συντρίβονταν τίποτε δεν μπορούσε να τους στερήσει τη νίκη.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί, ότι οι Έλληνες είχαν συνεχείς επαφές με τους Ίωνες συμπατριώτες τους, οι οποίοι ακολουθούσαν με τη βία τον Ξέρξη, ήδη πριν από τη μάχη των Θερμοπυλών και τις 3 ναυμαχίες στο ακρωτήριο Αρτεμίσιο. Οι Ίωνες σε πολλές περιπτώσεις βοήθησαν τους συμπατριώτες τους, μεταδίδοντας ακριβείς πληροφορίες για τον εχθρό. Είναι λοιπόν λογικό ο Θεμιστοκλής και ο Ευρυβιάδης να υποθέσουν ότι οι Ίωνες τριήραρχοι δε θα πολεμούσαν και τόσο φανατικά εναντίον τους. Το βράδυ άλλωστε, πριν από τη ναυμαχία, όπως αναφέρει ο Διόδωρος, οι Ίωνες έστειλαν κρυφά έναν Σάμιο να ενημερώσει τους Έλληνες ναυάρχους για το εχθρικό σχέδιο και τη διάταξη μάχης των Περσών. Και η πληροφορία αυτή μάλλον έχει βάση.
Έχοντας λάβει τις διατάξεις μάχης τους οι δύο στόλοι αντίκριζαν ο ένας τον άλλο. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως οι Έλληνες έπλευσαν κατά των Περσών, αλλά αμέσως ανέκρουσαν πρύμνη και υποχώρησαν. Πάντα σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ακούστηκε μια γυναικεία φωνή – προφανώς της θεάς Αθηνάς – η οποία είπε στους Έλληνες : «Δαιμόνιοι, μέχρι πότε θα υποχωρείτε ;». Επίσης, σύγχυση επικρατεί σε ότι αφορά το πώς άρχισε η ναυμαχία. Οι μεν Αιγινήτες δηλαδή υποστήριζαν ότι πρώτοι επιτέθηκαν αυτοί κατά των εχθρών, οι δε Αθηναίοι υποστήριζαν ότι εκείνοι άνοιξαν τη μάχη.
Στην πραγματικότητα ο ελληνικός στόλος κινήθηκε συντεταγμένα κατά των εχθρών. Όχι όμως πριν οι άνδρες του, ναύτες, κωπηλάτες και πεζοναύτες, ψάλλουν όλοι μαζί τον παιάνα, το περίφημο «Εμπρός παιδιά των Ελλήνων. Ελευθερώστε την πατρίδα, τα τέκνα και τις γυναίκες σας, τους ναούς σας, τους τάφους των προγόνων σας. Νυν υπέρ πάντων ο αγών»! Περίπου 80.000 στόματα έψαλλαν ταυτόχρονα τον παιάνα, σκορπώντας ρίγη συγκίνησης και έξαλλο ενθουσιασμό.
Αμέσως μετά, με σύντονη κωπηλασία, οι ελληνικές τριήρεις κίνησαν μπροστά. Τα περσικά πλοία κινήθηκαν και αυτά με σκοπό να προσβάλουν τα ελληνικά. Εξαιτίας του πλήθους τους όμως, σε συνδυασμό με τη στενότητα του χώρου, σύγχυση άρχισε να επικρατεί στις γραμμές τους. Όταν μάλιστα άρχισε να πνέει ο συνηθισμένος για την εποχή ανατολικός άνεμος, τα πλοία του περσικού αριστερού παρασύρονταν και έπεφταν πάνω στα πλοία του κέντρου και αυτά με τη σειρά τους στα πλοία του δεξιού. Όταν ολόκληρη η περσική γραμμή είχε αποδιοργανωθεί οι έμπειροι Έλληνες τριήραρχοι επιτέθηκαν με τα έμβολα, στα ακάλυπτα πλευρά των περσικών σκαφών. Δεκάδες περσικά σκάφη χάθηκαν έτσι άδοξα.
Παρόλα αυτά τα μεγαλύτερα από τα ελληνικά περσικά πλοία αντεπιτέθηκαν, επιχειρώντας να προσκολληθούν στα ελληνικά και να τα κυριεύσουν με έφοδο των πεζοναυτών που μετέφεραν. Τότε εκτυλίχτηκαν επικές σκηνές. Πέρσες και Έλληνες γίνονταν ένα κουβάρι πάνω στα καταστρώματα. Χιλιάδες πυρφόρα βέλη έσκιζαν τον ουρανό. Ακόντια, πέτρες, μολυβένια βλήματα σφεντόνων, καρφώνονταν και κτυπούσαν. Άνδρες έπεφταν, πνίγονταν, βλαστημούσαν, έφτυναν τον αντίπαλο κατάμουτρα. Με τα χέρια, με τα όπλα, με τα κουπιά, τα πληρώματα των δύο στόλων είχαν εμπλακεί σε μια θανάσιμη πάλη. Μόνο οι Ίωνες φαίνεται ότι τηρούσαν επιφυλακτική στάση.
Οι Αθηναίοι αποδείχτηκαν πολύ ανώτεροι των Φοινίκων. Κατάφεραν και έσπασαν την αντίπαλη παράταξη στο σημείο εκείνο, ρίχνοντας τα μισά φοινικικά πλοία στα βράχια. Οι Φοίνικες τσακίστηκαν, άνδρες και συντρίμμια πλοίων γέμισαν τις ακτές. Ο Ξέρξης έκπληκτος παρατηρούσε την εξέλιξη της ναυμαχίας. Οι γραμματείς που είχε μαζί του κατέγραφαν τα συμβαίνοντα.
Πρέπει να σημειωθεί ότι ο μεγάλος ήρωας της στιγμής ήταν ο Αθηναίος πλοίαρχος Αμεινίας, ο οποίος αφού διέσπασε τη φοινικική παράταξη, άρχισε να καταδιώκει την τριήρη της βασίλισσας της Αλικαρνασσού Αρτεμισίας, η οποία συμπολεμούσε με τους Πέρσες και την οποία είχαν επικηρύξει οι Αθηναίοι – με το ποσό των 10.000 δραχμών – γιατί θεωρούσαν δεινό μια γυναίκα να εκστρατεύει εναντίον τους. Η Αρτεμισία για να γλιτώσει επιτέθηκε σε μια περσική τριήρη την οποία και καταβύθισε.
Ο Αμεινίας, βλέποντας το συμβάν, θεώρησε ότι είχε κάνει λάθος και ότι επρόκειτο για ελληνικό πλοίο. Αλλά και ο Ξέρξης θεώρησε ότι το πλοίο που είχε βυθίσει η Αρτεμισία ήταν ελληνικό και είπε: «οι γυναίκες μου πολεμούν ως άνδρες και οι άνδρες μου ως γυναίκες». Οι Φοίνικες ηγεμόνες που βρίσκονταν δίπλα στον Ξέρξη έσπευσαν τότε να κατηγορήσουν τους Ίωνες, αλλά εκείνη τη στιγμή ένα ιωνικό πλοίο βύθισε ένα αθηναϊκό. Ο Ξέρξης βλέποντας το συμβάν διέταξε να θανατωθούν οι Φοίνικες συκοφάντες. Σταδιακά, μετά τη συντριβή της φοινικικής μοίρας και το περσικό κέντρο συντρίφτηκε. Ύστερα από αυτό ο περσικός στόλος τράπηκε σε φυγή.
Την ίδια ώρα και η αιγυπτιακή μοίρα είχε συντριβεί από τους Κορίνθιους στο στενό της Φανερωμένης. Ο Κορίνθιος ναύαρχος Αδείμαντος σκοτώθηκε, πολεμώντας ηρωικά στο σημείο αυτό. Συνολικά, οι Πέρσες έχασαν περί τα 400 πλοία, με τουλάχιστον 60.000 άνδρες τους. Επίσης, το άγημα που είχε καταλάβει την Ψυτάλλεια σφαγιάστηκε από ένα ελληνικό άγημα με επικεφαλής τον Αθηναίο Αριστείδη (το λεγόμενο Δίκαιο). Ο ελληνικός στόλος είχε χάσει μόλις 40 πλοία. Το σχέδιο του Θεμιστοκλή είχε πέρα για πέρα επιτύχει.
Η ελληνική νίκη στη Σαλαμίνα είχε τεράστια σημασία. Ήταν η πρώτη νίκη των συνασπισμένων Ελλήνων κατά των εισβολέων. Αποτέλεσε επίσης τρομακτικό πλήγμα για το κύρος του Ξέρξη, ιδίως απέναντι στους υποτελείς του λαούς. Σε ό,τι αφορά τις διαμάχες των Ελλήνων ναυάρχων, σύγχρονοι μελετητές, υποστηρίζουν ότι δεν αποτελούσαν παρά φήμες, που επίτηδες διαδόθηκαν για να παραπλανήσουν τους Πέρσες.
Αξίζει τέλος να αναφερθούν τα ονόματα των πλοιάρχων που διακρίθηκαν στη ναυμαχία. Όπως αναφέρθηκε, ονομαστός έμεινε ο Αθηναίος Αμεινίας, αλλά και ο Αιγινήτης Πολύκριτος. Επίσης διακρίθηκε ο Νάξιος πλοίαρχος Δημόκριτος, ο οποίος βύθισε 5 εχθρικά πλοία.
